Lang leve de natuur

Op een wisselvallige zomerdag door een paleistuin slenteren is natuurlijk sowieso geen straf, maar de speciaal voor deze locatie gemaakte werken van zeven kunstenaars maken het een nog interessantere ontdekkingstocht. En ook wie niet per se in het koningshuis geïnteresseerd is, wordt terloops voorzien van interessante weetjes over deze historische locatie, die maken dat het leven op dit zomerpaleis je opeens heel beeldend voor de geest staat. Zoals over de robuuste zeventiende-eeuwse watertoren die met zijn molen er ook voor zorgde dat het water naar de fontein gepompt werd en over de ondergrondse ijskelder, ondergebracht in de artificiële heuvel waar het theehuis bovenop staat. Ook de drie hondengraven aan de rand van het grasveld en de omgevallen boom die van Juliana moest blijven liggen en gewoon verder groeide, brengen je middenin het hart van de koninklijke familie.

En wie raakt er niet een klein beetje jaloers op het houten chalet dat prinses Wilhelmina eind negentiende eeuw voor haar twaalfde verjaardag kreeg? Aan de rand van de tuin van hun zomerpaleis, aan een speciaal voor dat doel gegraven beek, met de rug naar het paleis; even weg van alle serieuzigheid, van de dingen die moeten. Maar alle verrukking ten spijt, drukt kunstenaar Benjamin Verdonck (1972) ons met zijn ingreep met de neus op de feiten: de in felle kleuren beschilderde kartonnen doos, compleet met vlag, in het midden van het bosje bij het chalet, laat zien dat een anarchistisch bouwsel beter bij de kindergeest past. Het speelhuis blijkt rechtstreeks afkomstig uit de tuin van de kunstenaar: zijn jongste dochter heeft haar domein ingeruild voor een mini-replica van het chalet van Wilhelmina. Deze ruil laat tegelijkertijd een grappige omkering zien: kleine meisjes doen vaak niets liever dan prinsesje spelen.
Ook het andere werk van Verdonck, met de fijne titel Drek en veren, valt het meest nadrukkelijk uit de toon van statigheid; een buitenproportioneel, maar comfortabel ogend nest heeft zich aan de gevel verschanst en de bewoners voelen zich duidelijk niet geremd in deze koninklijke omgeving: de grond eronder is bedolven onder de vogelpoep.

Het is duidelijk, poep op de stoep en levensgrote nesten aan de gevel; de tijd van echte prinsen en prinsessen is voor Paleis Soestdijk voorgoed voorbij. Wat nu? Al tien jaar zoekt het Rijksvastgoedbedrijf naar een nieuwe bestemming, het blijkt een lastige klus. Gastcuratoren Anne Reenders en Wout Hoogendijk hebben deze tussenfase als uitgangspunt genomen voor hun tentoonstelling en kunstenaar John Körmeling (1951) maakte misschien wel de meest letterlijke verwijzing naar de transformatie met onbekend eindpunt die het Paleis ondergaat; door twee rook spuwende pijpen op het dak te plaatsen, lijkt het alsof het paleis vol is van bedrijvigheid. Ingrid Mol (1970) blikt met haar kleine porseleinfabriek in de oude watertoren juist achterom en brengt met haar betaalbare beeldjes van leden van het Koninklijk Huis koninginnen en prinsen tot bij de mensen thuis.
Maar de meeste aandacht gaat uit naar de maakbaarheid van de natuur, een interessante invalshoek binnen de context van een park. Sharon Houkema (1975) becommentarieert met haar Horizontale façade het in het park veelvuldig geuitte verzoek het gras niet te betreden. Ze plaatste een rij van drieëntwintig gras-bordjes, die in plaats van een vermaning, samen een poëtische en daarmee multi-interpretabele tekst vormen over gras en de rol van de natuur. Het verzet tegen de restricties ten aanzien van het gras begint al bij de plaatsing van het werk; gedeeltelijk op het gazon maken de bordjes het tuinonderhoud ingewikkelder. Er zal omheen gemaaid moeten worden. 

De door Zoro Feigl (1983) in een grote houten bak geplaatste jonge treurwilg komt af en toe tot leven om een rondedansje te maken. Het idee lijkt rechtstreeks afkomstig uit een sprookje. Ik miste een beetje de rondzwiepende takken, maar het beeld laat je, of je nu wilt of niet, wel nadenken over onze wens de natuur naar onze hand te zetten. Waarom is het laten dansen van een boom zo krankzinnig en zijn we gewend aan een grasveld waar je niet op mag lopen?
Ook Reinier Lagendijk (1969) plaatst de idyllische doorkijkjes van het park in een ander perspectief. Hij liet een meteoriet inslaan en bij binnenkomst in de tuin wordt de bezoeker geconfronteerd met een gat met verbrande boomstompjes erom heen. Deze onpersoonlijke aanslag van de natuur geeft een wat ongemakkelijk gevoel en vreemd genoeg ook een soort politieke lading in deze in principe ongevaarlijke omgeving. De bomen groeien ondertussen echter al weer lustig door zoals er ook groen ontluikt aan de takken van het gereedschap dat Lagendijk hier en daar in de tuin heeft achtergelaten.
Net als Houkema lijkt ook Lagendijk de bezoeker de vraag te stellen waarom we alleen als we de natuur ons toe-eigenen haar met van die zijden handschoentjes aanpakken.

Van mij hadden er best meer kunstwerken mogen staan, maar hadden de curatoren dat ook of kozen zij bewust maar zeven kunstenaars uit? Anne Reenders vertelt dat ze graag een dwarsdoorsnede willen laten zien van wat hedendaagse kunst zoal doet, als een kennismaking voor de leek. Tegelijkertijd moet het ook een tentoonstelling zijn die interessant is voor de kunstkenner. Het oorspronkelijke plan was omvangrijker en bevatte een aantal internationale bruiklenen. Toen dit plan te kostbaar bleek, is gekozen voor het laten realiseren van nieuwe, tijdelijke kunstwerken. Omdat de curatoren het belangrijk vonden kunstenaars een goed budget te bieden, is het aantal deelnemers beperkt. De inrichting verliep organisch; ‘De locaties voor de kunstwerken zijn niet vooraf bepaald, maar van sommige plekken hadden we al wel bedacht dat zij zich wel heel goed voor iets leenden. We leidden de kunstenaars rond en dan kwamen de ideeën. Maar het is niet zo dat alles kan. Het eiland middenin de vijver mag bijvoorbeeld niet gebruikt worden, dat is beschermde natuur.’ En over het nest aan de voorkant van het paleis is veel discussie geweest, vooral over de schijn van verwaarlozing die zo'n groot nest met zoveel poep eronder geeft. Want hoe tot de verbeelding sprekend het ook is, het is niet de indruk die de beheerders graag wekken.

Dan waren er nog wat praktische obstakels, zoals dat werken niet ver van het pad af mochten staan, zodat - ja, natuurlijk - lopen op het gras zoveel mogelijk kon worden vermeden. Ook mocht zwaar vervoer niet zomaar de tuin in. ‘Dat had als gevolg dat er achter de vijver nog niets was. En dat is jammer, je wilt graag dat de bezoeker overal iets tegenkomt.’ Dat was het moment waarop André Pielage (1975) aan de lijst toegevoegd werd. Zijn Verluchtingen zijn vederlichte en enkele nauwelijks in het oog springende toevoegingen, koninklijke decoraties op blad, gras en boom.