Een antwoord op minder subsidie

Expodium en BAK over hun veranderde bedrijfsvoering

Binnen het culturele bestel heeft iedereen te maken met bezuinigingen. Ook BAK en Expodium moeten hun werkwijze aanpassen. Bij de een versnelt dit een bestaand proces. De ander weet de ‘uitdaging’ van minder middelen te verbinden aan een nieuwe visie op de eigen rol en die van het publiek.  
1212 bak en expodium
illustratie Agnes Loonstra
“We zijn altijd een kleine en flexibele organisatie geweest”, zegt Luc Janssens van Expodium. “Nu valt een kwart van onze begroting weg omdat de gemeente ons niet meer subsidieert. Maar we waren al bezig met een systeem dat ons minder afhankelijk van subsidie maakt.”
    Expodium  houdt zich bezig met de ontwikkeling van steden en vooral het revitaliseren van wijken en leegstandgebieden. Kunstenaars onderzoeken gebieden en doen daar interventies om van onderop verandering te brengen. De stap naar meer marktgericht werken (met woningcorporaties en ontwikkelaars in vastgoed en leegstand) is daarom een passende. “Wij gaan als collectief opereren en houden zowel het schetsen van de kaders als de uitvoering in eigen hand. Expodium zoekt de oplossing dus binnen de eigen gelederen. Het is een collectief dat bestaat uit; Nikos Doulos en Bart Witte (kunstenaars), Friso Wiersum (historicus, journalist) en Luc Janssens (kunsthistoricus). 

Een andere onderzoeksmethode

“Ons product is onderzoek, dat we op verschillende manieren doen om grip te krijgen op stedelijke ontwikkeling. In de loop der jaren hebben we drie methodieken ontwikkeld waarmee we op locatie verkennen, informeren, onderzoeken en interveniëren.” Een voorbeeld zijn de Nightwalks waarin Expodium een onderzoekslocatie eerst doorgrondt. Of het bouwen van tijdelijke bouwwerken waarbij het bouwproces en het bouwwerk in dienst staan van de sociale binding met en van omwonenden.
    “Wij denken dat onze methodiek meteen effect heeft. Onderzoek gebeurt doorgaans buiten je blikveld. Maar wij brengen meteen dynamiek, reuring en interventies in plaats van onderzoeksrapporten. Contacten met private partijen hebben we al lang opgebouwd maar we moeten ons natuurlijk wel nog op de markt bewijzen. En als we onze methodiek moeten veranderen dan doen we dat. Want iedereen die nu met vastgoed bezig is moet zijn ideeën bijschaven. En we moeten andere vragen stellen. De woningcorporatie in Kanaleneiland waar we mee werken wil bijvoorbeeld iets terugdoen voor de wijk. Maar wat is dat, iets terug doen?" 

Niet concurreren maar gunnen

Het wegvallen van structurele subsidie heeft ook voordelen. Luc: “De geoormerkte budgetten werkten soms beperkend en er was veel concurrentie onder aanvragers. Door te gaan partneren kijk je meer naar wat je elkaar gunt en wat je samen kunt bereiken. We zijn inmiddels deel van Cartesius Museum, een werkplaats en tentoonstelling voor ‘vernieuwend denken en handelen’. Creatieve professionals (maar ook studenten) werken er samen met verschillende maatschappelijke sectoren. En we denken na over een project over Athene en de uitwerking die de crisis daar op de stad heeft. Daarbij zoeken we ook parallellen met Nederland zoals de toenemende inkomensongelijkheid. Het is niet in ons opgekomen om te stoppen met Expodium. Wij zijn heel positief. Of we naïef zijn dat mag later blijken.”
    Voor BAK Utrecht is de situatie anders. De gemeente zet haar subsidie voort maar de rijkssubsidie is op advies van de Raad van Cultuur sterk verlaagd. “Daar waren we op zijn zachtst gezegd niet blij mee”, zegt Arjan van Meeuwen, zakelijk directeur bij BAK. “Ons ondernemingsplan is foutief beoordeeld vinden wij, we hebben daar ook bezwaar tegen gemaakt en die procedure loopt nog. Toch zullen we ons voorlopig bij de beslissing van de staatssecretaris moeten neerleggen. 
    De gemeente waardeert onze hoge kwaliteit en academische werkwijze. Met 30% minder middelen moeten we onze kosten terugdringen en keuzes in het programma maken. Maar dat kan nooit ten koste gaan van kwaliteit. Omdat we uit ons pand aan de Lange Nieuwstraat waren gegroeid huren we een kantoor vlakbij. Volgend jaar verhuist het kantoor terug."

Een overgangsjaar

2013 wordt een overgangsjaar vanwege twee grote projecten die apart zijn gefinancierd. Een daarvan is een manifestatie in Berlijn en deel van het meerjarige project Former West. Het concept (en begrip) Former West is door BAK bedacht. Het viel hen op dat er altijd over het voormalige oosten werd gesproken en nooit over het voormalige westen. Het denken in Oost en West is met de val van de Berlijnse muur verouderd. BAK onderzoekt met partnerorganisaties de nieuwe posities van het Westen. In Berlijn organiseert het met Haus der Kulturen der Welt een tentoonstelling, een congres en een onderwijsproject. “Het wordt een korte tentoonstelling of een heel lang congres, het is maar hoe je het bekijkt.”

Van publiek naar participerende burger

BAK zal in de toekomst meer gaan werken zoals het in Berlijn gaat doen. Het wil de relatie tussen kunstinstelling en publiek veranderen. “De term ‘publiek’ is verouderd. Van kunstbeschouwer zijn we in de jaren negentig kunstconsument geworden. En nu zitten we in de tijd van de betrokken en participerende burger. Dat is voor ons een belangrijk vertrekpunt. Hoe kun je je op een andere manier verhouden tot de samenleving? Hoe kun je burgerschap vormgeven waarbij je verantwoordelijkheden deelt? Het format in Berlijn is daar een voorloper van.Een combinatie van een kortdurende tentoonstelling en allerlei vormen die betrokkenheid vragen zoals een school, lezingen en discussies. De activiteiten vinden niet geïsoleerd plaats maar lopen in elkaar over. Het publiek is in de discussies mede verantwoordelijk voor de inhoud. Zie het als een vergadering van gelijkwaardigen.” 
    Het kleinere oppervlak voor tentoonstellingen op de hoofdlocatie – er moet immers weer kantoorruimte komen – weet BAK dus goed te verbinden aan een nieuwe werkwijze. Hun samenwerking met Universiteit Utrecht in verschillende onderwijsprojecten biedt ook de mogelijkheid om met de universiteit op de locatie van BAK te werken. “BAK heeft een complementaire rol ten aanzien van de wetenschap. Kunsten mogen vooruitdenken, ideeën lanceren en voorzetten voor de toekomst doen. Het culturele en wetenschappelijke klimaat in Utrecht heeft ons gemaakt tot wat we zijn. In Amsterdam moeten kunstinstellingen scoren met publiekstrekkers. Wij kunnen in ons eigen tempo werken en onze projecten inbedden in onderzoeksprojecten." 
En de verre toekomst? “Daar zijn we altijd mee bezig. In 2002 gaven we de publicatie Becoming Oneself uit. Dat blijft voor BAK het uitgangspunt. Je bent altijd in beweging om te worden wat je wilt zijn.” 

(c) LUCY, 12-12-2012. Tekst: Véronique Hoedemakers