House of Eutopia

Sinds 2006 werkt Berte al aan het project Eutopia, waarvan onderdelen op verschillende locaties in Europa te zien waren de afgelopen jaren. Steeds was hij daarbij zelf met een mobiel kantoor aanwezig, zodat het publiek het onderzoeksproces kon volgen en in gesprek kon gaan met de kunstenaar. In de zomer van 2013 is House of Eutopia in het kader van de Vrede van Utrecht voor het eerst in zijn geheel te zien, maar nu zonder Berte; zijn huis is af en hij draagt het over aan het publiek. De installatie beslaat in totaal 35 bij 15 meter en omvat tekst, tekeningen, kijkdozen, maquettes, foto's en video's. Als geheel vormt het een intrigerend bouwwerk waarin de bezoeker kan ronddwalen. Het is alsof je een verlaten huis betreedt en geconfronteerd wordt met de herinneringen en dromen van de bewoners. 

Eutopia is een intuïtief onderzoek dat voortkomt uit de noodzaak die Berte voelde om vragen omtrent de wereld waarin wij leven te ordenen en te begrijpen. Het oproepen van vragen en het aanzetten tot reflectie is voor Berte de essentie van het werk. Het begrip Eutopia verwijst naar het paradoxale concept van de utopie, maar stelt vooral ook het gegeven van het Griekse 'topos' of plaats centraal. Het voorzetsel 'EU' verbindt die plaats met 'het goede' en 'het echte'. Eutopia als een plaats waar het goed is. Is de Europese Unie dat? Eutopia houdt ons een spiegel voor die laat zien dat de werkelijkheid van Europa donkerder is dan we misschien zouden willen. Dat Berte vooral de schaduwkanten toont wil echter niet zeggen dat hij pessimistisch is over Europa als concept. Hij wil vooral een eerlijk beeld laten zien; niet alleen de mooie, goede kant die ons meestal wordt voorgehouden, maar ook de achterkant en de werkelijkheid van degenen die niet tot Europa worden toegelaten. 

Tijdens zijn reizen legde Berte het landschap en de bewoners vast in foto's, tekeningen, video- en geluidsopnamen en tekst. De beelden en verhalen werkte hij uit in maquettes, kijkdozen, schilderijen en videofilms. Het resultaat is niet alleen een veelzijdig beeld van Europa. Het toont ook hoe veelzijdig en getalenteerd Filip Berte als kunstenaar is. In al die verschillende technieken is hij even trefzeker. Zijn werk heeft een sterk poëtisch karakter, het is mooi, filmisch en emotioneel beladen.
Het meest wonderlijk zijn de diorama's, grote kijkdozen waarin scènes uit de Europese geschiedenis zijn nagebouwd. Het zijn lugubere locaties, zoals de barakken in Auschwitz, de ruïnes van de kerncentrale Tsjernobyl en een martelkamer in Potocari nabij Srebrenica, alle gedetailleerd in miniatuur nagebouwd en fraai uitgelicht. Het is alsof je er daadwerkelijk bent. De diorama's maken deel uit van Collective Memory Mass Grave: een massagraf van collectieve herinneringen in de ‘kelder’ van het huis. Het zijn beschadigde steden en landschappen; een donkere geschiedenis die Europa altijd met zich zal meedragen. 
Dat Berte van oorsprong architect is, is af te lezen aan de vele schaalmodellen die hij in het werk gebruikt en aan de structuur die hij voor zijn project gekozen heeft: een (fictief) huis met verschillende kamers. Hij gebruikt de architectuur op een nieuwe manier: niet als een puur functionele discipline, maar als een middel om verhalen te vertellen en sociaal-maatschappelijke thema's aan te snijden.
Het onderdeel Protected Landscape (de begane grond van het huis) verbeeldt het beschermde landschap van Europa in de vorm van maquettes: hier staat het thema van migratie, asielbeleid en de bewaking van grenzen centraal.
In de ‘tuin’ van het huis, getiteld The Graveyard, onderzoekt Berte de grensgebieden van Europa en gaat hij op zoek naar de sociale marges in de hedendaagse samenleving. Berte neemt je mee op een reis langs vier steden: naar Brussel in het hart van Europa, en naar Tbilisi (Georgië), Chişinău (Moldavië) en Melilla (Spaanse enclave in Marokko) aan de rafelranden. Hij maakte vier videofilms waarin het verhaal van de outsiders – de daklozen, asielzoekers, migranten en vluchtelingen – getoond wordt. Zoals het verhaal van een jongen van 21 die na drie uur zwemmen in Melilla aankwam en in een opvangcentrum wacht of hij verder Europa in mag of terug moet naar Kameroen. Of het verhaal van de voormalige luxe hotels in Tbilisi waar nu soms zes mensen op een kamer verblijven, gevlucht voor de oorlog in Abchazië. Een tijdelijke oplossing die al jaren voortduurt. Geluidskunstenaar Ruben Nachtergaele ging mee op zijn reizen en zorgde voor de begeleidende soundscapes bij de films.

Na jarenlang met het onderwerp te hebben gewerkt is Berte's visie op Europa niet wezenlijk veranderd. Veeleer heeft het project bevestigd dat de opgave van een Unie van lidstaten die saamhorig en in vrede naast en met elkaar leven, een behoorlijk lastige en zware taak is. Berte: “Als project, gestart na Tweede Wereldoorlog, lijkt Europa zelf steeds meer een onbereikbare utopie te zijn. Europa als beschermd landschap voor een zo groot mogelijke gemeenschap, dat zichzelf en haar leden veilig afbakent in een Unie met streng beleid, voorwaarden, regelgeving enzovoort, moet zich nu voornamelijk beschermen tegen interne defragmentatie. De Unie dreigt af te brokkelen.” Daarbij zorgt de Eurocrisis voor nieuwe spanningen in Europa en voor een nieuwe, inwendige noord-zuid breuklijn. Toch blijft Berte Europa zien als een noodzakelijk project. Niet alleen voor de lidstaten en beleidsmakers, maar ook en vooral voor de huidige en toekomstige inwoners. “Net zoals het project van de EU om de grenzen binnen Europa te laten oplossen is er een hernieuwd project nodig om de buitengrenzen van Europa ook veel diffuser of 'doorlaatbaar' te maken. Een sociaal-rechtvaardige plek van binnen naar buiten toe en van klein- naar grootschalig. Van individu naar maatschappij.”