‘Deze grond voelt als magisch aan’

Stephan Vanfleteren in MOA: een ménage à trois

De natuur is aan het uitbotten, overal knalt het groen uit de knoppen. Op weg naar Museum Oud Amelisweerd, waar een tentoonstelling is van de Vlaamse fotograaf Stephan Vanfleteren, fiets ik over de lange oprijlaan, klaar om van de fiets te springen als de boswachter nadert. De boete is hoog. Ik fiets tussen de bomen met gekerfde letters ‘ik’ en ‘jij’. Ik ruik de kastanjebloesem en zie aan het eind van de oprijlaan huis Amelisweerd opdoemen, boven op het dak staat het Armando-beeld van een vogel.

 

1605 Portret Armando Stephan Vanfleteren

Stephan Vanfleteren, portret Armando

Magische grond

Het vogelbeeld past het huis als gegoten, de beplanting voor de ingang niet. De bolvormige struiken zijn te keurig, in tegenstelling tot het huis, dat stoer is, met zijn ruwe, gelaagde muren en vloeren. Binnen passen de reuzenvazen met verse takken en stammen uit het bos wel naadloos bij de atmosfeer van het museum, dat kort geleden de Europa Nostra Award voor restauratie en herbestemming heeft gewonnen. Het museum staat op het landgoed Amelisweerd even buiten Utrecht: aan de voorkant begint het bos en aan de achterkant stroomt de Kromme Rijn. ‘Deze grond voelt als magisch aan,’ concludeerde Vanfleteren na zijn eerste bezoek aan deze plek. Hij sloeg een verzoek om bestaand werk te tonen af en besloot het huis, het omringende landgoed en het werk van Armando, wiens collectie in MOA huist, te gebruiken als inspiratiebron voor een ménage à trois.

Zijn gloednieuwe werk, dat Vanfleteren combineert met door hem uitgekozen schilderijen en teksten van Armando die cirkelen rond het thema ‘stilte’, zit het huis als gegoten. Zijn foto’s zouden hier moeten blijven, als bewoners, samen met de schilderijen van Armando. In zijn werk speelt alles mee: de rivier, de weilanden, de bomen, de aarde, de lucht. Hij heeft dit kleine groengebied, de achtertuin van Utrecht, feilloos weten te vangen.

De handschoen

Binnen is de tentoonstelling als een wandeling opgezet, van kamer naar kamer. Het begint in de Besterfkamer, de opslagplek voor eten, wild en gevogelte, waar een fotostilleven van een fazant en eend hangt. ‘De stilte is hardvochtig’, staat op de oude tegelwand in de Keuken verderop: een dichtfragment van Armando. Hier ligt een foto van een reusachtige handschoen op tafel, haarscherp en beklad met verf. Dit is Armando’s rubberen schildershandschoen: waarmee hij zijn doeken bewerkt. Felle tinten lichten op tussen het grijs, het resultaat van vele verflagen over elkaar. Hetzelfde grijs komt terug in de keukenkleuren: het metaal van de oven en de turf in het hok. Deze foto, en alle andere foto’s, zijn afgedrukt op dik wit schilderspapier, waardoor ze tastbaar en stoffelijk worden: alsof je het voorwerp eraf kunt pakken.

Via de gang naar de Oudhollandse Kamer. Hier lichtte Vanfleteren een detail uit het behang waarin een figuurtje aan het baden is in de rivier. Dit beeld wilde hij gebruiken voor een foto, en als model koos hij de huisbewaarder. Vanfleteren liet zijn model poseren in de Kromme Rijn in februari: deze fotoshoot schijnt een daglang geduurd te hebben. De Kromme Rijn werkt volgens Vanfleteren ‘als spoelwater voor de geest’: hij stond om de foto te kunnen maken zelf ook urenlang in het ijskoude water.

Door via de Fazantenkamer naar de Chinese Salon. Het huis is beroemd om zijn behang, en dit is de beroemdste kamer, vanwege het behang dat 250 jaar geleden met de VOC mee naar Nederland kwam. Het is de enige plek in Europa waar dergelijk behang nog op de oorspronkelijke locatie te vinden is. In een bak op de grond ligt een foto van een wateroppervlak, met daarin kringen in het water die de cirkel van de lamp erboven herhalen, alsof de lamp in het water weerspiegeld wordt. Op de achtergrond zetten de golven zich voort in een Chinese drakenbootrace op het water.

 

1605 Waterkring

Stephan Vanfleteren, Water (foto: Anna van Suchtelen)

Vivre

‘De stilte doet zich gelden’, is in de aanpalende Vogeltjeskamer met Chinees vogelbehang te lezen. Voor een schilderij van Armando ligt een foto van een boomstam op een hoog tafeltje, in dezelfde kleur en van hetzelfde hout als de verweerde vloerplanken. De foto wordt als je erbovenop kijkt onderdeel van de vloer. In het schors staat ‘Vivre’ gekrast. Deze boom vond Vanfleteren op de dag dat hij hoorde dat iemand zelfmoord had gepleegd in het bos: de Vivre-boom bleek vlak bij de plek des onheils te staan.

In de Grote Acanthuskamer is het behang ruw en gevlekt, de foto van een reusachtig bladnerf ligt op een tafel, de nerf vloeit over in de muren. Net als bij de badende huisbewaarder ging er bij het maakproces van de foto veel tijd overheen: Vanfleteren moest net zolang wachten tot het groene blad verdord was en vergaan, tot alleen het staketsel nog over was.

1605 Blad

Stephan Vanfleteren, Blad (foto: Servaas Van Belle)

De maîtresse en de koning

De trap op naar boven. Boven zijn de behanglagen bespannen met half doorschijnende stof, grof geweven. Je kunt half door het weefsel heen kijken en dan zie je lagen van verschillende tijden en bewoners, die als aardlagen over en langs elkaar heen lopen. Het restauratieproces heeft alle behanglagen intact gelaten: via het behang kun je hier terugkijken in de tijd.
Daar is de Witte Kamer, waar de maîtresse sliep van koning Lodewijk Napoleon, die kortstondig eigenaar was van dit huis. Hier hangen zwart-witfoto’s van naakten die verwijzen naar deze Madame Ducoudray, en die hier ook weer samenvallen met de muur erachter. De grijstinten van de naakten zijn bijna wollig te noemen.

Dan komen we in de Salon van de Koning. Lodewijk Napoleon wordt hier verdrongen door koning Armando. Er hangen drie portretten van hem, een van de drie is een portret van zijn handen. Een intrigerende ring om zijn vinger. De foto’s zijn niet ingelijst, in en op het papier zitten blaadjes, aarde, modder. Het lijkt of eroverheen gewalst is. De fotoafdrukken blijken begraven zijn geweest. Ze lagen maandenlang onder herfstbladeren, en raakten aangevreten door insecten en slakken die hun sporen trokken over het blad. Het gruizig papier met materiaal erin is aanraakbaar geworden: het ontbreken van de lijst verhoogt de tastbaarheid ervan. Het papier is door het te begraven tot leven gekomen.

 

1605 Bunker Fahne

Stephan Vanfleteren, Bunker; Armando, Fahne (foto: Servaas Van Belle)

Behangschors

‘Men dacht dat het stil zou zijn’ staat in de tweede koningkamer op de muur. Dit is de Slaapkamer van de Koning, en hier is plaats gemaakt voor het schuldige landschap, een Armando-term bij uitstek. Er hangt een grote Fahne en een groot zwart landschap van hem, en een klein werk van Vanfleteren: een abstracte foto van een bunker. In kleur en vorm komen de werken zo harmonieus overeen dat ze familie van elkaar lijken. En in thematiek: de fotograaf sluit met zijn Bunker aan bij het schuldige landschap. ‘Nee, de stilte is nog steeds niet onder handbereik’.

De gang door, langs een Kromme Rijn-foto met waterkringen naar de Grote Blauwe Kamer, met blauwe schilderijen en een doorkijk naar de volgende kamer, waar een foto van het bos in hetzelfde blauw. Er hangt een foto van een Botticelli-achtige Venus. Ditzelfde meisje hangt beneden in de gang, naakt tussen de bomen op het landgoed, net als de huisbewaarder vermoedelijk ook in februari gefotografeerd. Dan volgt de Eikenbladkamer, waarin de foto van boomschors op een schuine tafel regelrecht samenvloeit met het behang dat hier van schors lijkt. Behangschors. Het behang lijkt zich te voegen naar de werken in plaats van andersom. Zoals Vanfleteren zegt: het behangpapier als metafoor voor het leven.

 

1605 Zwaan en schaap Stephan Vanfleteren

Stephan Vanfleteren, Zwaan en Schaap (foto: Servaas Van Belle)

 

Lichtstrepen

En dan als klap op de vuurpijl de twee laatste kamers. Het is schemerduister in de eerste Kleine Rode Kamer, de luiken zijn half gesloten. Buiten schijnt een voorjaarszon, de kier in de luiken zorgt voor strepen zonlicht op de houten vloer. Dezelfde lichtstrepen zie je terug in het schilderij Am Fenster van Armando, en in de foto van Vanfleteren: het gouden ochtendlicht valt door een kier van de staldeur bij boer Ko, van de landgoedboerderij om de hoek. ‘De stilte heeft de droom verdreven’ op de muur hier.

In de laatste Grote Rode Kamer is het echt donker: de luiken zijn hier potdicht. Vijf stillevens met dode dieren op een loodgrijze deken: een zwaan, een muis, een kauw, een haas en een lam. De dieren op de foto’s zijn fluweelzacht en tastbaar, je zou zo de haartjes en de veertjes kunnen aanraken. Ik wist niet dat een zwanensnavel zo rood kon zijn. De haas heeft verfrommelde plakkerige buikhaartjes, de veren van de kauw zijn haast verfstrepen. Het lijken wel schilderijen, zeventiende-eeuws. En dan de laatste foto: het lam. Dit is een offerlam van Zurbaran, vastgebonden aan de poten, bloed druipend uit de hals. Zijn kleine krulletjes voelen stug en vettig aan, ze roepen erom om geaaid en getroost te worden.

De rondgang is klaar: in de keuken nam de fotograaf de handschoen van de schilder op, om in deze nature morte-kamer te eindigen. De stilte is in zijn vele gedaantes aanschouwd en beleefd. Het is een magisch geheel geworden.

1604 Schildershandschoen Armando

Stephan Vanfleteren, Handschoen (foto: Servaas Van Belle)

© LUCY 2-5-2016 Tekst: Anna van Suchtelen

1605 Schors Stephan Vanfleteren

Stephan Vanfleteren, Schors (foto: Servaas Van Belle)

waar wanneer en meer

Stil Leven
Stephan Vanfleteren & Armando
Museum Oud Amelisweerd
19 maart – 18 september 2016
di – zo 11 tot 17 uur
Koningslaan 9, Bunnik
www.moa.nl

Het radioprogramma Nooit meer slapen had een lang interview met Stephan Vanfleteren over de tentoonstelling: http://www.npo.nl/nooit-meer-slapen/18-03-2016/RBX_VPRO_707627/RBX_VPRO_3525134