Indammen en uitvergroten

Toekomstbeelden van mens en natuur bij Museum IJsselstein

Vanaf de overkant van een kanaal reis ik mee met een boom die op een aanhangwagen door een oer-Hollands landschap wordt getrokken. Ik zie uitgestrekte blauwe luchten en wuivend gras. Soms torent de esdoorn als enige van het reisgezelschap boven het groen uit en als vanzelf verschuift mijn focus; de boom staat stil en ik, de toeschouwer, beweeg me langs de esdoorn voort. Een boom verplaatst zich immers niet, die staat toch altijd op dezelfde plek te wortelen? Niet als het aan de mens ligt.

ongetemd ijsselstein Inge Meijer
Inge Meijer, Maple Tree (still), 2017 (courtesy the artist and AKINCI)

Fruitboomgaarden en kruidentuin

De fascinerende film Maple Tree (2017) van Inge Meijer, met het aangeharkte, gepolderde en tot op de vierkante meter geplande Nederlandse landschap als een van de hoofdrolspelers, is nog tot eind augustus te zien bij Museum IJsselstein, als onderdeel van de tentoonstelling Ongetemd. Toekomstbeelden van mens en natuur. Een grootse titel, een groots onderwerp. En grootse verwachtingen. Niet eenvoudig in het kleine museum dat MIJ nou eenmaal is. Ongetemd laat zich dan ook niet beperken door de muren van het museum. Onderweg naar MIJ ben ik al getrakteerd op verrassend veel fruitboomgaarden, uitbundig bloeiende geveltuinen en, om de hoek bij het museum, de oase van de kleurrijke historische kruidentuin aan de kade. Niet dat dit alles officieel tot de tentoonstelling behoort, maar het laat zien hoe zeer het museum aansluiting zoekt en vindt bij de historie en de aandachtpunten van de stad.

Ongetemd IJsselstein Ienke Kastelein
Ienke Kastelein, Walking Circles, 2016

De paden op, de tuin in

In het brede activiteitenprogramma is samengewerkt met het actieve burgerinitiatief Klimaatneutraal IJsselstein en de stichting Eetbaar IJsselstein, beheerder van de kruidentuin. Daarnaast zijn er wandelingen geïnitieerd door Ienke Kastelein. Zij verhoudt zich in haar werk op verstilde en beschouwende wijze tot haar omgeving en neemt in wandelperformances anderen mee in het zintuiglijk aanwezig zijn in de natuur of de stedelijke omgeving. In de tentoonstelling is een foto te zien waarop we de kunstenaar – een witte plastic tuinstoel als een tas over haar schouder, de felle middagzon op haar hoofd – volgen over een pad langs jonge maisplanten. Ook van Elspeth Diederix zijn er foto’s te zien: wonderlijk kleurrijke portretten van planten en bloemen uit haar Miracle Garden. De fotograaf, die in haar oeuvre vaak het spanningsveld van menselijke ingrepen in de natuur opzoekt, werkt sinds 2016, met een hoveniersopleiding in haar achterzak, aan deze openbare tuin in het Erasmuspark in Amsterdam. In haar foto’s toont Diederix zonder fotoshop maar met geduldig en liefdevol handwerk de magie van de bloementuin. In 2017 vertelt ze aan Merel Bem voor de Volkskrant: ‘Kijk, als ik de schoonheid van een of ander ding wil laten zien, moet ik er toch iets aan doen om dat duidelijk te maken. (…) Zo’n tulpenblaadje beschilder ik niet om de natuur mooier te maken; er zit meestal al een tekening in zo’n blad, die werk ik uit. Meer is het niet. Ik til het gewoon allemaal een beetje op zodat anderen kunnen zien hoe bijzonder het is.’ Onder haar experimenteerlustige handen groeiden en bloeiden er al meer dan 200 soorten planten. En wie de tuin niet zelf opzoekt, komt middels de Miracle-fotoserie toch fragmenten ervan tegen in de stad. Tijdens de sluiting van de musea niet alleen in Amsterdam, maar ook langs de straten van IJsselstein.

Ongetemd IJsselstein - De Onkruidenier
De Onkruidenier, Sweet Sweat, Ongetemd MIJ, 2020
Alex van Empel

De zee in IJsselstein

Met de intrigerende installatie Sweet Sweat neemt De Onkruidenier een centrale plek in in de tentoonstelling met afgietsels van plastic flessen waar riethalmen in zijn gestoken en blauwgroene tabletjes omheen zijn gestrooid. De aantrekkelijke kleuren en herkenbare voorwerpen maken dat je graag met het kunstenaarscollectief van Jonmar van Vlijmen, Ronald Boer en Rosanne van Wijk mee associeert. Voor De Onkruidenier vormt deze installatie het startpunt van hun acht maanden durend onderzoek naar de sporen van de zee in en rondom IJsselstein. ‘We zijn een beetje bioloog, we zijn een klein beetje kok, we zijn een klein beetje landschapsarchitect, een beetje wetenschapper, een beetje kunstenaar. Dat mixen we allemaal bij elkaar en dan krijg je iets nieuws,’ formuleert Van Vlijmen het in 2018 beknopt vanaf het Suikerunieterrein in Groningen. Wat nog ontbreekt; verhalenvertellers, want dat zijn ze ook. Tijdens de opening werden de eerste sporen voor dat verhaal al uitgezet; ‘We werden geattendeerd op een schilderij dat het museum in langdurige bruikleen heeft: De IJsselpoort gezien vanuit de baronie IJsselstein door kunstenaar Jan Weissenbruch (1822-1880). In dit schilderij is een ‘strandje’ te zien en redelijk laag water, praktisch naast het museum. Een andere bezoeker vertelde dat er tot 1953 nog altijd eb en vloed in de wateren van IJsselstein was geweest.’ De verhalen- en associatiemachine van De Onkruidenier werd meteen in werking gesteld. Met hun wie-weet en wat-als vragen roepen zij mogelijke geschiedenissen en toekomstscenario’s op waarin krabbetjes en zoutwaterstromen voorkomen. Hoe dan ook, wordt vervolgd.

Ongetemd IJsselstein - Koen Taselaar
Koen Taselaar, After Long Consideration and Soul Searching The Smoking Croissant Turned Out To Be My Mom, 2020 (Courtesy Cokkie Snoei)
Ongetemd IJsselstein - Johan Rijpma
Johan Rijpma, Tegels (still), 2009

Onzichtbare ongetemdheid

Ondanks de beperkte schaal van Ongetemd, biedt het veel om over na te denken. Zo legt de loodgrijze foto-installatie uit het project Cities of Desire van Tanja Engelberts over booreilanden onmiskenbaar de problematische relatie tussen mens en natuur bloot. Maar hoe zit dat met het geweldige wandtapijt van Koen Taselaar en de twee prachtige schilderijen van Noami Makkelie? Wat willen de curatoren Stenvert en Herberigs met deze bijdragen eigenlijk toevoegen aan de vragen die ze zich bij deze tentoonstelling stellen; Kunnen we toe naar een symbiotische relatie tussen mens en natuur? Is de mens zelf nog natuur te noemen? En is het onderscheid tussen cultuur en natuur in de toekomst nog wel houdbaar? Opnieuw grote vragen en duizenden mogelijke antwoorden. En dan is het altijd opnieuw een kwestie van persoonlijke interpretatie; zo is volgens de curatoren in Tegels (2009) van Johan Rijpma een glansrol voor de grassen en korstmossen weggelegd. Maar zelf zie ik vooral een glansrol voor zijn animatietalent. Met aanstekelijke vaart creëert hij uit een grote verzameling foto’s van stoeptegels een choreografie van vloeiende lijnen binnen het grid van de tegels, dat door oneffenheden zoals barsten, kauwgom, verkeerslijnen, krijtstrepen en ja, zo nu en dan ook korstmossen en grassen wordt doorbroken. Maar wellicht belichaam ik hiermee het grootste struikelblok in de relatie tussen mens en natuur; dat menselijke ingrepen zo de aandacht trekken, dat de stille maar ontembare en alom aanwezige kracht die de natuur is, stelselmatig niet gezien of onderschat wordt.

Ongetemd. Toekomstbeelden van mens en natuur
t/m 30 augustus 2020
Museum IJsselstein Walkade 2-4, IJsselstein
open: wo t/m zo van 13 tot 17 vooraf reserveren via de website
https://www.museumijsselstein.nl/

© LUCY juni 2020, tekst: Jantine Kremer