Van homo ludens naar containerbewoner

BAK laat zien wat er terecht is gekomen van Constants utopie

Vrijwel iedereen kent Constants beroemde project Nieuw Babylon; een utopische, volledig geautomatiseerde stad waarin mensen gevrijwaard zijn van basale problemen zoals honger en uitbuiting. Omdat arbeid in New Babylon overbodig is door de wonderen der technologie, is de mens verworden tot homo ludens, oftewel de spelende mens die zijn creativiteit tot het uiterste kan ontplooien in een nomadisch bestaan dat louter gevuld wordt met reizen en andere avonturen.
 
1105 BAK Call the Witness, documentatiezaal
Documentatiezaal

Sympathie en utopie

Een waarschijnlijk veel kleiner publiek is bekend met de aanleiding van Constant om überhaupt met dit project te beginnen, namelijk het Ontwerp voor een zigeunerkamp waaraan hij werkte tussen 1956 en 1958. Dit ontwerp kwam tot stand tijdens zijn verblijf in het Italiaanse stadje Alba, waar de plaatselijke Roma zojuist verdreven waren uit hun schuilplaats en opgevangen werden op een landgoed dat eigendom was van Giuseppe Pinot-Gallizio, één van de oprichters van het Situationisme. Constant was gefascineerd door deze nomadische bevolkingsgroep omdat ze voor hem de naoorlogse huisvestingsproblemen verbeelden die ontstaan waren in de nog jonge Europese naties.

Huidige politieke tendensen

Het project is, op één maquette na, nooit uitgevoerd en helaas is er ook meer dan vijftig jaar na dato weinig navolging gegeven aan Constants initiatief om de nomadische levenswijze van de Roma te zien als exemplarisch voor alle wereldburgers. Sterker nog, de huidige politieke tendens bewijst het tegenovergestelde. Zo zijn afgelopen augustus tientallen Franse ‘zigeunerkampen’ op last van Nicolas Sarkozy ontmanteld waarna de bewoners op het vliegtuig naar Boekarest zijn gezet. Hoewel deze uitzetting gezien kan worden als een ernstige schending van de internationale mensenrechten, is het beleid nog steeds niet herzien.

Deze gebeurtenissen vormden samen met Constants ontwerp de aanleiding voor Call the Witness, een tentoonstelling in BAK die deel uitmaakt van een onderzoekstraject dat gerelateerd is aan het 2e Roma-paviljoen van de komende biënnale in Venetië. De tentoonstelling is opgedeeld in drie delen waarvan de begane grond plaats biedt aan werken van zes kunstenaars/collectieven en de eerste en tweede verdieping ingericht zijn voor een leesruimte en een documentatiezaal die de context van Constants project vertelt aan de hand van een film en foto’s.

Het stille verhoor

Wat bij binnenkomst van de eerste zaal meteen zichtbaar wordt is het beeld van blootsvoets spelende kinderen te midden van een enorme modderpoel. Daarna verschuift het beeld naar de context waarin het geheel zich afspeelt; een kolonie containers bevolkt door families van meer dan tien personen met daar tussendoor overvolle waslijnen en lekkende waterleidingen. Dit is de leefwereld van een deel van de Roma die hier gedwongen naartoe zijn verhuisd nadat ze op 31 augustus 2009 verjaagd werden uit hun nederzetting onder de Gazelabrug in Belgrado. De beelden vormen een documentaire genaamd Migration (2010) van Milutin Jovanović, waarin de kunstenaar zijn Roma-vriend Gagi volgt. Gagi is op zijn beurt tevergeefs op zoek naar bewoners die als het ware willen getuigen van deze erbarmelijke leefomstandigheden en de wijze waarop hun door de locale overheid het zwijgen is opgelegd.
1105 BAK Call the witness, legacy
Marika Schmiedt, VERMÄCHTNIS. LEGACY
1105 BAK Call the Witness, pearls
Alfred Ullrich, Pearls before Swine

Luidere getuigenissen

Waar het Gagi niet lukt om zijn buren te laten praten over de misstanden waarin ze leven, nemen vele slachtoffers het woord in de video VERMÄCHTNIS. LEGACY (2010-2011) van Marika Schmiedt. Dit werk is een eerbetoon aan de Oostenrijkse Roma-kunstenaar Ceija Stojka, één van de overlevenden van maar liefst drie concentratiekampen die ook na de oorlog geconfronteerd werd met racisme. De video doet denken aan Claude Lanzmanns documentaire Shoah, waarin er een soort reïncarnatie plaatsvindt van de Holocaust door zowel slachtoffers als daders te laten getuigen. Net als Lanzmann destijds probeert Schmiedt de gebeurtenissen uit de vergetelheid te halen en te waarschuwen voor de consequenties van het nog steeds actuele thema (verborgen) racisme.

Andere getuigenissen zijn die van de Duitse kunstenaar Alfred Ullrich, waarvan in Call the Witness enkele foto’s te zien zijn die gemaakt zijn tijdens Pearls before Swine, zijn performance die in 2000 plaatsvond voor de hekken van het vroegere concentratiekamp Lety in Tsjechië. Deze plaats waar de meest verschrikkelijke misdaden gepleegd zijn wordt tot op heden verborgen door ander vuil, namelijk een varkensboerderij. Gefrustreerd over deze grove schending van de herinneringen aan de slachtoffers heeft Ullrich het parelcollier van zijn vermoorde zuster uit elkaar gerukt en letterlijk voor de zwijnen gegooid. Naast de wand met deze foto’s staat een straatbord, ook van Ullrichs hand, met daarop de tekst ‘Landfahrerplatz kein Gewerbe’ oftewel handelsreizigers kunnen maar beter uit de buurt blijven. Ullrich heeft echter een streep getrokken door de tekst, waarmee hij een symbolisch protest aantekent tegen stereotypering en discriminatie van Roma-handelaren.

Het beeld dat de tentoonstelling van de huidige situatie neerzet is inktzwart en wie in de werken op zoek gaat naar een sprankje hoop voor de toekomst komt bedrogen uit. Juist daardoor is een ingreep zoals deze nodig, die samen met andere (artistieke) initiatieven zoveel kan losmaken dat op een dag de Roma en andere gediscrimineerde minderheden ook deel zullen uitmaken van een sympathiserende politieke agenda.

(c) Lucy, 1-6-2011. Tekst: Marjolein Geraedts

Call the Witness

Call the Witness in BAK is te zien tot en met 24 juli 2011.
www.bak-utrecht.nl