Het Vijfde Seizoen

een jubileumboek


Altrecht is een instelling voor geestelijke gezondheidszorg die mensen met psychische problemen specialistische hulpverlening biedt. In Den Dolder ligt het grootste terrein van Altrecht, onderverdeeld in een groot aantal paviljoens verspreid over een bosrijk gebied: de Willem Arntsz Hoeve.
1109 5e seizoen boek

Het Heuveltje

Nadat een van de paviljoens – dat vanwege de ligging Het Heuveltje werd genoemd – in onbruik was geraakt, zocht men er een nieuwe, geschikte bestemming voor. Zowel maatschappelijke ontwikkelingen als ontwikkelingen op het gebied van de psychiatrie hebben Altrecht ertoe aangezet te zoeken naar een bestemming die een wezenlijke bijdrage zou leveren aan de doelstelling om de samenleving dichter bij de ‘gesloten’ wereld van de psychiatrie te brengen. Om die geslotenheid te doorbreken werd besloten om Het Heuveltje open te stellen als speciaal kunstenaarsverblijf, met de bedoeling er ieder seizoen een kunstenaar uit te nodigen om er te werken en te wonen. Het gastatelier kreeg de naam Het Vijfde Seizoen, naar een verhaal van de Duitse auteur Tucholsky (1890-1935). Nu dat gastatelier inmiddels ruim 12,5 jaar in gebruik is en het artist-in-residence programma al vele memorabele kunstprojecten heeft voortgebracht, verschijnt een omvangrijke catalogus met een overzicht van alle kunstenaars die er een ‘vijfde seizoen’ hebben mogen doorbrengen om samen met de patiënten te werken aan bijzondere en unieke kunstprojecten.
1109 boek 5e seizoen 1

Eerlijk

Wie de catalogus doorbladert zal het onmiddellijk opvallen dat er een grote diversiteit bestaat in de gebruikte kunstvormen. De afgelopen jaren is er gewerkt aan schilderkunst, filmprojecten, theater, dans- en muziekvoorstellingen en literatuur. En hoewel deze uiteenlopende vormen van kunst dus ook uiteenlopende resultaten hebben opgeleverd, hebben ze allemaal iets gemeen. Er gaat een enorme eerlijkheid en puurheid van uit; ze bezitten een rauw en nietsverhullend karakter dat soms diepe indruk maakt. Die eerlijkheid is het resultaat van de ontmoeting tussen de kunstenaar en de bewoners van Altrecht; het resultaat van de dialoog en de verhouding tussen de kunstenaar en de patiënt. De kunstwerken tonen de totstandkoming en het verloop van die verhouding, die soms afstandelijk is en soms juist persoonlijk.
1109 5e seizoen boek 2

Voeten van gips

De kunstenaars zoeken ieder op hun eigen manier uit hoe de relatie tussen hen en de bewoners het best tot stand kan worden gebracht, zij het door middel van briefcorrespondentie, gesprekken, directe of indirecte uitnodigingen. Dat dat niet altijd eenvoudig is, blijkt wanneer kunstenares Annemiek Vera er tijdens haar verblijf in 2007 achter komt dat een afwachtende houding weinig oplevert: de bewoners zoeken haar niet vanzelf op. De levensgrote doeken die Vera gedurende die periode heeft geschilderd zijn weliswaar indrukwekkend, maar lijken te verraden dat er weinig sprake is geweest van intensief één-op-één contact, zoals we bijvoorbeeld wel kunnen zien in het project Heaven & Hell van Lisette Verkerk. Een project dat ze heeft samengesteld in samenwerking met patiënten die zichzelf bewust verwondingen toebrengen. Het project leverde een serie indringende foto’s en voorwerpen op, zoals twee gipsen afdrukken van de voeten van een patiënt die haar tenen één voor één had afgebonden en doen laten afsterven. En dat is zeker niet het enige project waaruit blijkt dat de bewoners van de Willem Arntsz Hoeve zich open en eerlijk hebben durven opstellen. Zodra het contact is gelegd en er in zekere zin een vertrouwensband is ontstaan, lijken ze bereid zich volledig en vaak zonder aarzeling bloot te geven. Als Kostaña Banovič tijdens haar verblijf zowel de patiënten als alle medewerkers een zeer persoonlijke vragenlijst laat invullen, zijn het niet de patiënten, maar de medewerkers die er terughoudend en kritisch tegenover staan. De bewoners laten zich interviewen, filmen, fotograferen en brengen zelfs het geduld op zich te laten portretteren – een behoorlijke opgave, zelfs voor mensen zonder concentratiestoornis.
1109 5e seizoen boek 3

Kunst en psychiatrie

Met de doelstelling om de maatschappij dichter bij de 'gesloten' wereld van de psychiatrie te brengen, biedt het artist-in-residence programma van Het Vijfde Seizoen tevens een bijdrage aan de historische kwestie van de relatie tussen kunst en psychiatrie. Al sinds de de oude Grieken bestaan er talloze theorieën over de onlosmakelijke verbondenheid tussen creativiteit en waanzin, genialiteit en geestesziekte. Denk bijvoorbeeld aan Vincent van Gogh, die als het ware de belichaming is geworden van de 'geniale gek'. In de twintigste eeuw wordt het discours rond de relatie tussen kunst en psychiatrie vooral bepaald door twee denkbeelden die bijna lijnrecht tegenover elkaar staan. Enerzijds is er de opvatting dat alle afwijkende (en daarmee onbegrepen) kunst als een product van waanzin moet worden beschouwd, anderzijds de gedachte dat kunst van de geesteszieken juist van de hoogste kwaliteit is vanwege de aanzienlijke mate van originaliteit en authenticiteit.

De open opzet van Het Vijfde Seizoen doorbreekt deze scherpe tweedeling min of meer. Door de wereld van de psychiatrie door middel van kunst open te stellen naar de maatschappij, ontstaat er een gebied van wederzijdse inspiratie en interactie: de openheid van de patiënt ten opzichte van de maatschappij geconfornteerd met de creatieve initiatieven van de kunstenaar. De grenzen tussen ziek en niet ziek lijken soms weggevallen voor de kunstenaar én de patiënten. Dat grensgebied is als het ware ook een 'vijfde seizoen'. De titel dekt hiermee precies de lading van al het bijzondere dat er op het terrein van de Willem Arntsz Hoeve tot stand wordt gebracht tijdens de vluchtige periodes van samenwerking en creativiteit. Het resultaat is soms ongrijpbaar, mysterieus zelfs, maar onmiskenbaar eerlijk en puur.


(c) Lucy, 9-9-2011. Tekst: Rob Vennix. Foto's: MS
1109 paviljoen Het Vijfde Seizoen

Het Vijfde Seizoen

Informatie over de doelstellingen van Het Vijfde Seizoen en een overzicht  van alle kunstenaars die er woonden en werkten, vind je op de website www.vijfde-seizoen.nl