Jan Huijbers - sportpsycholoog

Concentratie: de sleutel tot succes in topsport

Mentale begeleiding maakt in de topsport het verschil. Dat is de volle overtuiging van Jan Huijbers en hij kan het weten: in 1987 was hij de eerste vrijgevestigde sportpsycholoog. Hij heeft deze tak van sport groot zien worden, net zoals hij vele topsporters na mentale begeleiding nóg groter zag worden. ‘Verslapt de concentratie, dan komt het ego via de achterdeur weer binnen.’ LUCY interviewde hem in het kader van Diep Gaan. Kunnen zijn methoden ook voor kunstenaars het verschil maken? Tijdens de Talkshow ‘De strijd met jezelf’ op 21 juni zal hij daar op bevraagd worden.

1506 Diep Gaan Jan Huijbers

‘Zowat alle topsporters zijn al superfit. Ze hebben hele teams achter zich met onder meer voedingsdeskundigen en krachttrainers en conditietrainers. Dus daar maak je niet echt het verschil meer mee,’ schetst Jan Huijbers (1948) het huidige topsportklimaat. Het is een wereld van verschil met toen hij begon, toen mentale trainingen er nog niet bij hoorden. ‘Sterker nog, als je in het voetbal vertelde dat je je mentaal liet begeleiden, werd je subiet in het tweede elftal of op de transferlijst geplaatst.’ Een beetje gechargeerd misschien, maar het zegt in ieder geval wat over vooroordelen waar de sportpsychologie tegenop moest boksen.
De sportpsychologie ontgroeide snel de kinderschoenen: in 1990 was Huijbers medeoprichter van de Vereniging van sportpsychologie in Nederland (VSPN), een ‘kwaliteitswaakhond’ en stimulator van mental-coaching. Tien jaar later erkende de sportbond NOC/NSF mentale trainingen als één van de basis ingrediënten voor een goede topsportopleiding. In 2007 kwam het boek Totaalcoachen uit dat Huijbers samen met Peter Murphy schreef, door veel prominenten in de sport geroemd als ‘standaardwerk’ en ‘eye-opener’. Het behandelt onder meer de Action Type-benadering, een methode om individuele voorkeuren op zowel cognitief, emotioneel/mentaal als motorisch niveau in beeld te krijgen. Hoewel er natuurlijk altijd andere factoren vat op een prestatie kunnen krijgen, is de benadering wel een sterke basis om maatwerktrainingen te verzorgen die sporters net dat zetje geven naar de absolute top. Een jaar na de verschijning diende zich al een goed voorbeeld aan: Robin van Galen, coach van de waterpolovrouwen, raakte geïnspireerd door de aanpak en nam het op in zijn trainingen. Een jaar later, in 2008, won het Nederlandse team goud bij de Olympische Spelen in Peking.

1506 diep gaan huijbers identiteit

Het ego als hinderpaal

Vaak duurt het echter jaren voordat mental coaching écht vruchten afwerpt. Een van de huidige klussen is de mentale begeleiding van de Olympiërs die in de zomer van 2016 in Rio de Janeiro hun top willen halen. Deze begeleiding kan een enkele sportprestatie omhoog stuwen, maar het is volgens Huijbers wel wat aan de late kant om pas nu in het traject meegenomen te worden. Zijn ideale aanpak is dan ook intensief. ‘Het vergt namelijk tijd om iemands concentratie goed te trainen en echte controle over de aandacht te bewerkstelligen.’
Zo was de winst bij het wereldkampioenschap judo in 2007 voor judoka Ruben Houkes onder meer het resultaat van vijf jaar lang oefenen van concentratie en visualiseren. Zestien keer had hij in de gewichtsklasse onder 60 kilo verloren van de Georgiër Nestor Chergiani;  maar toen hij ervan overtuigd was dat hij zou winnen, lukte dat ook. ‘Concentratie is met afstand het belangrijkste,’ zegt Huijbers. ‘Vanuit concentratie en aandacht ontstaat goed waarnemen en handelen, waardoor je na één goede actie in een flow terecht kan komen. Vervolgens is het de kunst om deze handelingen te automatiseren.’ Lukt dat niet, dan komt het ego van de sporter volgens Huijbers via de achterdeur weer binnen. ‘En het ego is misschien wel de grootste hinderpaal.’

‘Presteren is eigenlijk het presenteren van je kunde,’ vervolgt Huijbers. ‘Wanneer je een topsporter in volle concentratie ziet, is dat puur natuur. Die naakte identiteit is het mooiste wat er is.’ Jammer genoeg wordt volgens Huijbers nog lang niet altijd alles uit de sporter gehaald. ‘Vele coaches weten niet hoe je concentratie optimaliseert.’ In Totaalcoachen beschrijft hij bijvoorbeeld ook dat een trainer – coach vooral zichzelf als referentiekader in de relatie met zijn spelers hanteert. ‘Op deze manier kan natuurlijk een redelijk deel van het talent van zijn pupil ontwikkeld worden, maar lang niet alles. Voor het aanboren van het resterende deel van het talent, is individueel maatwerk nodig.’

Temperament

De judoka Houkes leerde zich te concentreren op de contouren van het judopak van de tegenstander in relatie tot zijn evenwicht. Een kantelpunt in de positie van de tegenstander is voor hem het sein geworden om toe te slaan. Of - zoals in het vakjargon van de sportpsychologie - door een ‘extraverte visuele focus’ bewaarde de introverte Houkes goed het overzicht en trainde zijn balans. De sleutel naar succes is volgens Huijbers vaak om een aanvulling op je eigen mentale functies te vinden. ‘Geef bijvoorbeeld een extraverte prikkel aan een introvert persoon. Het is net als de introverte spreker die zich voor zijn toespraak focust door zelf harder te praten en door zelf een gesprek aan te knopen. Hij is in topvorm op het moment dat hij gaat spreken.’

In de Action Type-benadering, die Huijbers mede ontwikkelde, zijn er vier temperamenten: Vaklui die impulsief handelen, Wachters die erbij willen horen, Idealisten die zichzelf willen ontplooien en Rationalisten die alles willen begrijpen. Vervolgens zijn er zestien types te onderscheiden. Een greep: haalt iemand zijn energie uit de buitenwereld (extravert) of uit zijn eigen ideeën, gevoelens en beelden (introvert)? Is hij een Judger of Perceiver? De eerste houdt ervan alles te plannen om daarmee verrassingen zo veel mogelijk te vermijden. De tweede stelt zich juist afwachtend op, neemt het liefst eerst waar wat er gebeurt en wil zo lang mogelijk de opties open houden. Hij past zich ook gemakkelijk aan prioriteiten van het moment aan. Vertaald naar bijvoorbeeld een voetbalveld: J-sporters zien een bepaald deel van het veld in een exacte weergave en willen bij voorkeur vroeg beslissen. Daardoor kan hij zich moeilijk aanpassen nadat een (voorbereidende) beweging eenmaal in gang is gezet. Voor hem is het dus van belang dat hij zich perfect ten opzichte van de aankomende bal positioneert.

1506 diep gaan huijbers kompas

Voor Huijbers moet iemands Action Type altijd vertrekpunt zijn van mentale training. ‘Je dominante functie moet op wedstrijddagen extra water krijgen, omdat dit het kompas is waarmee je door de wereld vaart. Het ontwikkelt zich vanaf de peutertijd en het blijft je dominante functie,’ doceert Huijbers. ‘Dat komt omdat de mentale voorkeuren die mensen hebben, berusten op het feit dat in die hersengebieden de weerstand laag is en de prikkelgeleiding dus hoog.‘ Hij herinnert zich de mentale begeleiding van Jong Oranje onder trainer Foppe de Haan waarin hij zocht naar het juiste evenwicht. ‘Ik adviseerde de Judgers voor hun overzicht en focus ingewikkelde rondo’tjes te trainen, terwijl de Perceivers om preciezer te worden balletjes hoog moesten houden.' Jong Oranje won daarna alles in de eerste 20 minuten.

Veelvraat

De Action Type-benadering is vooral een ondersteuning bij het verenigen van lichaam en geest. Bijna griezelig wordt het volgens Huijbers als je je realiseert dat je aan de individuele motoriek kan zien hoe iemand mentaal in elkaar zit. Op die motoriek is vervolgens weer de meest effectieve vorming van een goede techniek af te stemmen.
Als trainer-coach kun je van buiten zien of je met een sporter te maken hebt die een voorkeur heeft voor Sensing (S) of Intuïtion (N). Bij de eerste, die zintuiglijk de informatie opneemt, is het bekken licht naar voren gekanteld. Bij de tweede, die meer intuïtief is ingesteld, staat het bekken licht naar achteren. Het devies bij het onderkennen van ieders motoriek is: wanneer spelers maar moeizaam leren wat de trainer-coach hen aanreikt, dan moet deze het meer aanreiken zoals spelers bewegen en kunnen aanleren.

Hoe zit het met Jan Huijbers en sporten zelf? Inmiddels heeft hij in meer dan vijftig takken van sport gewerkt, een echte veelvraat dus. Hij sportte ook zelf niet onverdienstelijk, maar doorgaan in voetbal zat er niet in: na een selectiewedstrijd bij Telstar concludeerde Huijbers dat de top te ver weg was. En in het tafeltennis was volgens hem ‘geen droog brood in te verdienen’. Wel kon men zijn gevoel  voor sportpsychologie er aan af zien: Huijbers kenschetst zichzelf als een ‘goede lezer van de tollende bal’ en was goed in de heldere waarneming, een voorwaarde om daarna in een flow te komen.
Ondertussen was Huijbers altijd al gefascineerd door de psychologie in de sport. ‘Toen niemand er ooit van gehoord had en ik het woord alleen nog maar kon prevelen, wist ik dat ik deze weg in wilde slaan.’ De van huis uit cultuur- en godsdienstpsycholoog koos deze specifieke studierichting uit ‘omdat dit de enige richting was waar je ‘concentratie’ als onderwerp kon kiezen’. Langzamerhand ging het van zingeving, die centraal stond tijdens de studie, naar zinbeleving, die centraal staat in de sport. ‘De opwinding, emoties en de spanning die te snijden is, trokken me gigantisch aan.’ En voor de topsporter is de drie-eenheid talent, motivatie en discipline essentieel. ‘Als je één onderdeel hiervan mist, dan zal je het niet redden. Kijk, de tennissers Haarhuis en Eltingh hadden misschien niet het meeste talent, maar het evenwicht tussen de drie factoren was bij hen het beste.’

Ook buiten de sport heeft mentale begeleiding grote impact, zegt Huijbers. ‘Zo was het effect bij de A1 Jongens van de Amsterdamse hockeyclub Hurly niet alleen dat ze promoveerden, maar ze haalden ook betere prestaties op school. De junioren kregen het idee: ik kan alles wat ik wil. Het zou dan ook geen gek idee zijn als er in de toekomst ook op middelbare scholen mentale trainingen gegeven gaan worden.’


© LUCY, 15-6-2015  Tekst: Karsten Pos

1501 diep gaan logo

Diep Gaan Talkshow

21 juni 15.00 uur

Tijdens de Culturele Zondag op 21 juni organiseert LUCY een talkshow in het kader van Diep Gaan. Thema van de dag is ‘The Battle’, een mooi mentaal opwarmertje voor de start van de Tour. Kunstenaar Joyce Overheul, sportpsycholoog Jan Huijbers en filosoof Rob van Gerwen gaan met elkaar in gesprek over de strijd aan gaan met jezelf. Huijbers geeft mentale training en begeleiding aan topsporters. Rob van Gerwen is kunst- en wetenschapsfilosoof en verbonden aan de Universiteit Utrecht. Joyce Overheul is ervaringsdeskundige als het gaat om afzien voor je eigen kunstprojecten.

Talkshow ‘De strijd met jezelf’

Zondag 21 juni, 15.00 uur
Galerie Sanaa
Jansdam 2, Utrecht