Joyce Overheul - beeldend kunstenaar

Het atelier van Joyce Overheul  in de buurt van het Utrechtse Kanaleneiland vertoont sporen van noeste arbeid. Haar bijdrage aan een tentoonstelling over de Kalasjnikov als iconisch wapen bij Artspace Flipside in Eindhoven is net af en afgeleverd: een Kalasjnikov van roze satijn, gevuld met een zacht materiaal. Softer dan soft. Niet alleen het silhouet, maar ook alle onderdelen zijn duidelijk herkenbaar: Overheul reproduceerde het machinegeweer met hulp van bouwtekeningen van het internet. Ze maakte het in drie weken, ruim 180 uur werk zitten er in. Soms moet ze haar handen even rust gunnen, maar ze zegt: ‘Je kunt jezelf altijd weer oplappen, en spierpijn is tijdelijk.’

Om te ervaren hoe het is om voor een langere periode een fysiek inspannend werk te maken bedacht ze het project 1000 cranes. Ze begint ermee in Galerie Sanaa op de dag van de opening van Diep Gaan, 7 juni 2015. De 1000 kraanvogels zal ze op de klassieke origami manier vouwen van papier. ‘Het gaat mij erom dat ik van te voren weet dat ik het ga doen en het af maak. Dat ik mezelf op een gegeven moment moet dwingen ermee door te gaan. Mijn eigen grens verleggen. Volhouden. En misschien gaat het voldoening opleveren, maar dat weet ik nu nog niet. Gedurende het proces kan ik misschien ook wel achterhalen waarom anderen dit soort dingen doen, en begrijp ik hun motieven beter.’ Overheul woont in Nijmegen en noemt het grootschalige wandelevenement de Vierdaagse: ‘Ik vind het interessant dat mensen zichzelf pushen om 200 kilometer in vier dagen te lopen. De bus is sneller.’
Overheul studeerde aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht waar ze in 2012 haar master haalde. Ze deed mee aan de Biënnale van Moskou en kreeg onlangs een werkbijdrage Jong Talent van het Mondriaan Fonds. Naast een website en blog over haar kunstenaarsbestaan heeft ze een fotoblog over haar verzamelpassie: taxidermie. En dan verkoopt ze ook nog via webshops haakpatronen, daarmee financiert ze haar kunstprojecten.

‘De link die ik met ‘diep gaan’ heb is dat ik nooit concessies doe ten nadele van het eindproduct. Wel ten nadele van mezelf.’ Een video over 24 uur uit het leven van een moeder met twee kinderen draaide ze 24 uur aan een stuk. ‘Ik vind het  logisch dat ik daarvoor dan ook 24 uur wakker blijf, anders klopt het inhoudelijk niet. Langer nog, want om het voor de kinderen logisch te houden, moest ik er de avond van te voren al zijn. Doel was te zien wat er gebeurt als je iemand een etmaal blootstelt aan het gegeven dat alles wat hij of zij doet gevolgd en vastgelegd wordt, in de wetenschap dat dat binnenkort ergens te zien zal zijn. Gaat diegene zijn gedrag dan aanpassen? De vrouw die ik filmde zei van niet, maar achteraf liet ze weten dat ze uiteraard dingen had veranderd. Zo lag ze niet de hele woensdagmiddag in bad - zoals normaal gesproken - en kocht ze nog gauw een nieuwe pyjama. De sms’jes waarin ze mij dat vertelde, heb ik in de documentatie bij de film verwerkt.’ Hoe lang het publiek eigenlijk naar zo’n film kijkt onderzocht ze en passant tijdens een vertoning bij kunstenaarscollectief Das Spectrum: zolang er snacks bij de hand waren bleef het publiek zitten!

Interesse in het menselijk handelen en een scherp observatievermogen kenmerken Joyce Overheul. Ze ondernam een reis naar Noord-Korea omdat ze wilde weten hoe de ideaalbeelden van de mensen daar eruit zien. ‘Mensen uit mijn omgeving dachten dat het me niet zou lukken om te gaan, ze haken al af bij het idee. Maar het bleek via een reisbureau goed mogelijk. Ik wilde ook weten of alles wat we hier in het Westen weten, over concentratiekampen, hongersnood en uitbuiting, of dat door zou schemeren in de utopische beelden die je daar te zien krijgt. Alles is super gepolijst. Maar als je op details gaat letten, dan vallen je dingen op. We bezochten bijvoorbeeld de nationale bibliotheek maar we waren iets te vroeg. De medewerkers raakten totaal gestrest. Toen we binnen mochten, was er in die enorme bibliotheek nauwelijks bedrijvigheid. Waarom moesten wij dan buiten wachten? Opvallend was ook de 12-baans snelweg met ongeveer één auto per tien minuten. Of de mensen op de roltrap in de metro, waar westerlingen gewoon werden genegeerd. Maar de Noord-Koreanen kijken bewust weg omdat het er anders op lijkt dat ze affectie tonen met het Westen. Het is een vorm van zelfcensuur, zelfregulering.’

Haar interesse in sociaal gedrag werkt Overheul ook uit door zelf een situatie voor dat gedrag te creëren. Het project Dr. Pill, dat ze maakte op de HKU, bedacht ze toen ze ziek thuis was. ‘Ik dacht, is hier geen pilletje voor? En toen: zou er echt iets zijn dat al je problemen oplost?’ Het spontaan opgekomen idee en alle consequenties werkte ze vervolgens met militaire precisie uit. Ze maakte een pil uit heel veel andere medicijnen die bekenden en onbekenden haar toestuurden. Er zit vloeibare morfine in, Ritalin, Prozac, een gevaarlijk grote hoeveelheid schildklierhormoon, aspirientjes. De pil is dodelijk, de waslijst met bijwerkingen eindeloos. En er is een heuse placebo versie. ‘De pil zou niet boeiend zijn als ‘ie niet dodelijk was. Want dan lost ‘ie niet echt al je problemen op.’Een interessante vraag is wat mensen beweegt om hieraan mee te werken. Hoe snel en waarom vertrouwen ze Overheul? ‘Ik heb advertenties geplaatst en via social media mensen geworven. En ze overtuigd van het goede doel, namelijk, mij helpen met een schoolproject. Slechts één persoon was bang dat ik die medicijnen zelf zou gebruiken. Ik heb hem overtuigd door te antwoorden dat dat  niet meer uitmaakte, omdat ik al heel veel medicijnen had gekregen.’ Hij stuurde haar vervolgens een bijna volle doos Prozac.

Participatie is voor Overheuls projecten essentieel. Het zorgt ervoor dat die projecten ‘echt’ zijn en dat de sociale experimenten echt iets zeggen. Dat ze mensen zo ver krijgt om te participeren in haast onmogelijk of bizarre projecten is bijzonder. Ze lijkt feilloos te weten aan welke eigenschap ze moet appelleren. Bij The World’s Most Exclusive Membership (2011-2012) was dat het ingaan op de nep begeerte die ze had gecreëerd. De club is fictief en het is onmogelijk om je inschrijving via de website te laten slagen. Meer dan 1000 mensen probeerden het. Hun gedrag maakte ze in vele statistische gegevens zichtbaar, zoals leeftijd, tijdstip van inschrijving, aantal pogingen per persoon. Het zijn net als in Noord Korea de details waardoor er dingen gaan opvallen, bijvoorbeeld dat een klein percentage wel veertig keer probeerde zich in te schrijven.

‘De rest is wat meer grover geschut, maar mijn project 1000 cranes vind ik heel poëtisch. In Japan staat de kraanvogel symbool voor geluk en wordt het in rituelen gebruikt om geluk mee af te dwingen.’ Het is niet de reden waarom Overheul voor een kraanvogel koos, maar ze vindt het wel intrigerend.‘ Je zou verwachten dat wanneer je  een wens doet die uit kan komen, je daar iets verschrikkelijks voor moet doorstaan. Maar hoe erg kan het zijn om 1000 vogels te vouwen?’ LUCY is benieuwd naar het antwoord.

© LUCY, 5-6-2015 Tekst: Véronique Hoedemakers