(No) Options & (No) Futures...

... voor de Rabo Kunstzone
tentoonstelling Fiona Tan

Onlangs maakte de Rabobank bekend te stoppen met de tentoonstellingen in de Rabo Kunstzone. Sinds 2011 toonde de bank afwisselend exposities met werk uit de eigen collectie en solopresentaties van kunstenaars. Na bijzondere tentoonstellingen van Alicia Framis en Fernando Sánchez Castillo is er momenteel een indrukwekkende presentatie van Fiona Tan te zien. Helaas dus de laatste in de reeks. Als reden noemt de bank “een versobering van het kunstbeleid”. Dit lijkt te passen in een bredere ontwikkeling waarin bedrijven en banken menen dat ze in crisistijd vanwege de beeldvorming niet teveel geld in kunst moeten steken. Het sluiten van de Kunstzone is zonder meer een verschraling van het beeldend kunstklimaat. 

Paard van Troje

Op het moment dat ik de tentoonstelling Options & Futures bekijk is bovenstaand nieuws nog niet bekend. Voor de presentatie heeft Fiona Tan (Pekan Baru, Indonesië 1966) een veelomvattende installatie ingericht. Tan geniet wereldwijd bekendheid met haar foto- en filmwerken en zet met deze installatie in Rabo Kunstzone een nieuwe stap in haar werk. Startpunt voor de kunstenaar was de vraag: “Leven wij aan het einde van een tijdperk?“ Tan is geïnteresseerd in de mechanismes achter crisis: de gevoelens die het veroorzaakt, het doemdenken en de onzekerheid die het oproept bij mensen. Het individu voelt zich speelbal van mondiale processen en heeft geen grip meer op zijn bestaan. Banken spelen een grote rol in die wereld waar we als individu geen invloed op hebben, maar wel de gevolgen van dragen. Terwijl ik de tentoonstelling bekijk is er ergens boven mij op een vide een ‘business conversation’ gaande. Dat levert een merkwaardige ervaring op. Hier ben ik, in het hol van de leeuw, en kijk naar de desastreuze gevolgen van een mondiale crisis waar de Rabobank ook haar aandeel in heeft. Toont de bank lef met deze tentoonstelling? Of vindt de directie achteraf wellicht dat met deze presentatie onbedoeld het paard van Troje is binnengehaald? Feit is dat de presentatie op deze plek prikkelend is, helemaal tegen de achtergrond van het besluit om te stoppen met de tentoonstellingen. Maar het zou de tentoonstelling te kort doen, om het werk van Tan alleen daar op te beoordelen. 

1408 Fiona Tan, Vox Populi Norway
Vox Populi Norway
1408 Fiona Tan Vox Populi
Vox Populi

Vox Populi

In de eerst zaal worden drie delen uit de serie Vox Populi (2004 – 2012) getoond. Hier is de mens in al zijn facetten aanwezig in de vorm van honderden foto’s uit privé albums, van vóór het digitale tijdperk. De serie begon met een opdracht van het Noorse Parlement in 2004. Met behulp van assistenten verkreeg Tan toegang tot honderden fotoalbums van een dwarsdoorsnede van de bevolking. Zonder achtergrondinformatie over de eigenaars groepeerde ze de foto’s op basis van visuele overeenkomsten. Foto’s van baby’s en kinderen, foto’s van verjaardagen, vakantiefoto’s,  familieportretten, nieuwe auto’s. Ingelijst in het originele formaat en per onderwerp gegroepeerd  vormen ze samen een archetypisch fotoalbum, waarin je ook de foto’s uit je eigen fotoalbum ‘herkent’. Door het kleine formaat word je verleid om dicht bij wand te gaan staan en dringt een licht gevoel van voyeurisme zich aan je op. Deze foto’s zijn nooit gemaakt met de intentie om ze met iedereen te delen. Ze stammen uit de tijd dat je nog goed nadacht over het maken van een foto en waarin ook de enigszins mislukte foto’s hun weg naar het fotoalbum vonden. De foto’s getuigen bovenal van een ontroerende en optimistisch stemmende levenskracht. Mensen, druk doende met hun levens, zich niet bewust van hun nietigheid of eindigheid. Na Noorwegen volgden Sydney (2006), Tokyo (2007), Zwitserland (2010) en London (2012).  De series Sydney en London zijn ook in de tentoonstelling te zien, waarbij in Sydney het accent op het Australische buitenleven ligt en in de serie London de grote diversiteit aan nationaliteiten opvalt. 

1408 Fiona Tan, Ghost Dwellings Detroit
Ghost Dwellings II, Detroit

Verontrustende afwezigheid

Het tweede deel van de tentoonstelling is gesitueerd in een ruimte die doet denken aan een opslagloods. Aan weerszijden bevinden zich garageboxen met ijzeren rolluiken. In drie video installaties laat Fiona Tan hier de gevolgen van de crisis en menselijk handelen zien, met ingrijpende gevolgen voor het individu. In Detroit filmde ze gevolgen van de teloorgang van de auto industrie. Hele straten zijn kapot of zelfs verdwenen. Huizen en kantoren zijn verlaten en worden overwoekerd door onkruid. In Ierland filmde ze nieuwbouwwijken in aanbouw die ten gevolge van de crisis nooit afgebouwd werden. Weer en wind hebben hun sporen nagelaten op de betonnen casco’s. Plastic flappert in de wind. In Fukushima legde de kunstenaar de gevolgen van de driedubbele ramp in 2011 (aardbeving, tsunami, nucleaire ramp) vast. Met het dreigende geluid van de geigerteller op de achtergrond, filmt zij de hals over kop verlaten huizen en uitgestorven verwoeste steden. De mens zelf is verontrustend afwezig. Gevlucht, vertrokken of nooit aangekomen. Maar in de installatie is zijn aanwezigheid nog wel voelbaar in de vorm van achtergelaten spullen. Dekens, geschiedenisboeken en boeken over de mensheid, kranten die berichten over de tsunami en de crisis, een laken over een waslijn dat tevens dienst doet als filmdoek. De dreiging van het einde van een tijdperk en de onmacht van het individu wordt hiermee bijna tastbaar gemaakt. Een van de garageboxen is ingericht als woonruimte. Je gaat automatisch op zoek naar aanwijzingen over de afwezige bewoner: woont hier een vluchteling, een kluizenaar? Of ben je als bezoeker even de tijdelijke bewoner van deze ruimte? 

1408 Fiona Tan, detail 1 to 87
detail 1 to 87 (miniatuur spoorbaan)

Poging om grip te krijgen

In één van de garageboxen waan je je in een schuurtje van een modelspoorbouwer. Een modellandschap biedt de bouwer een gevoel van macht de wereld te kunnen maken en vormen naar eigen inzicht. Niets verandert daar zonder ingrijpen van de bouwer, dus de creatie van een idyllische wereld is mogelijk. Maar niet in het universum dat Fiona Tan hier gecreëerd heeft. Kijk je nog eens goed, dan zie je dat ook in dit miniatuurlandschap treinen ontsporen, fabrieken uitbranden, gevechten uitbreken en milieudelicten plaatsvinden.  

Is de situatie echt zo somber? Of biedt het einde van een tijdperk ook weer kansen voor iets nieuws? De titel van de tentoonstelling ‘Options & Futures’ doet dat wel vermoeden. Maar het is een dubbelzinnige titel, omdat hij ook refereert aan bankproducten die mede debet zijn aan de crisis.

Kopje Koffie

“Wilt u misschien een kopje koffie of thee?” vraagt de vriendelijke gastvrouw als ik uit de tentoonstelling kom. Terwijl ik de indrukken nog aan het verwerken ben, sta ik opeens weer in de glossy wereld van de Rabobank. Ik bedenk me dat de Rabobank geen betere PR kan bedrijven, dan met lef te dit soort tentoonstellingen mogelijk te maken. De crisis heeft er voor gezorgd dat alles wat niet direct geld oplevert; onderwijs, kunst, literatuur, als eerste wordt opgeofferd. Maar wat zijn onze opties voor de toekomst als er geen geld meer is voor kunstenaars als Fiona Tan om hun bijzondere visie op de wereld met ons te delen? Een paar weken later lees ik het bericht dat de Rabobank stopt met de Kunstzone. No options, no future. Het was misschien ook wel te mooi om waar te zijn. 


© LUCY, 31-7-2014. Tekst: Carolien de Boer, Foto's: Rabobank en Carolien de Boer

Fiona Tan
Options & Futures

8 april t/m 19 september 2014

Rabo Kunstzone 
Croeselaan 18, Utrecht

Alle werkdagen open van 8.30 uur – 18.00 uur